Η ονομασία
Η ιστορία και εξέλιξη του ονόματος «Καλαμαριά» παραμένει αντικείμενο ιστορικής έρευνας αλλά φαίνεται πως η ονομασία εμφανίστηκε στα βυζαντινά χρόνια. Ο καθηγητής Γ. Θεοχαρίδης, στο σύγγραμμα Αντιλεγόμενο τοπωνύμιο-Διάφορες απόψεις για την Καλαμαριά σημειώνει πως η ονομασία «Καλαμαριά» πηγάζει από τη σύνθεση δύο βυζαντινών λέξεων. Η «σκάλα» ήταν η ονομασία για την αποβάθρα του βυζαντινού ναυστάθμου, ο οποίος φαίνεται πως είχε οργανωθεί στην περιοχή του ακρωτηρίου Εμβόλου, ενώ η «μεριά» ήταν μεσαιωνικός τύπος της λέξης «μέρος», η οποία χρησιμοποιείται για να δηλώσει συγκεκριμένη τοποθεσία. Με την πάροδο των χρόνων, τα «σ» της γενικής (Σκάλας Μεριά) απορρίφθηκαν, οι δύο λέξεις ενώθηκαν σε μία (Καλαμεριά) και τελικά πήραν τη μορφή που γνωρίζουμε σήμερα (Καλαμαριά).
Η άποψη του Θεοχαρίδη βρίσκει εν μέρει αποδοχή και σε παλαιότερες πηγές. Ο Γάλλος λόγιος και διπλωμάτης Esprit Marie Cousinéry (1747-1833), ο οποίος υπηρέτησε ως πρόξενος στη Θεσσαλονίκη για είκοσι χρόνια (1773-1793), συμφωνεί με την προέλευση του ονόματος από παραφθορά της λέξης Καλαμεριά αλλά θεωρεί πως η αρχική σημασία της ονομασίας ήταν «ωραίοι τόποι» (beaux lieu).
Μία πιο ρομαντική ερμηνεία της προέλευσης του τοπωνυμίου συσχετίζει την ετυμολογία της λέξης με τη Μάρα, θυγατέρα του δεσπότη της Σερβίας και βαρόνου του βασιλείου της Ουγγαρίας Γεωργίου Μπράνκοβιτς Σμεντέροβατς (1377-1456) και της συζύγου του Ειρήνης Καντακουζηνής (1400-1457). Το 1435, σε ηλικία μόλις δεκαεπτά ετών, η Μάρα δόθηκε ως σύζυγος στον Οθωμανό σουλτάνο Μουράτ Β’, με αντάλλαγμα την υπόσχεση σεβασμού της ακεραιότητας του χριστιανικού βασιλείου του πατέρα της. Μετά τον θάνατο του σουλτάνου τον Φεβρουάριο του 1451, η Μάρα εγκαταστάθηκε σε μοναστήρι της περιοχής και κέρδισε τον σεβασμό των ντόπιων, που την αποκαλούσαν Καλή Μάρα. Από την παραφθορά αυτών των λέξεων προήλθε η ονομασία Καλαμαριά. Είναι ωστόσο φανερό πως αυτή η εκδοχή δεν ευσταθεί, διότι το τοπωνύμιο ήταν σε χρήση για πολλούς αιώνες προτού εμφανιστεί στο ταραγμένο προσκήνιο της βαλκανικής χερσονήσου η Μάρα Μπράνκοβιτς (1418-1487).
Πραγματικά, η εμφάνιση του τοπωνυμίου ανάγεται στη μεσοβυζαντινή περίοδο. Στις αρχές του 10ου αιώνα υπήρχε μία πύλη στα ανατολικά τείχη της πόλης της Θεσσαλονίκης, η οποία ήταν γνωστή ως «Κασσανδρεωτική» διότι έδινε πρόσβαση στον δρόμο που κατευθυνόταν προς την Κασσάνδρεια της Χαλκιδικής. Ο Θεσσαλονικιός συγγραφέας Ιωάννης Καμινιάτης ή Καμενιάτης, ο οποίος υπήρξε αυτόπτης μάρτυρας της άλωσης της Θεσσαλονίκης από τους Άραβες το 904, μνημονεύει την Κασσανδρεωτική πύλη στο χρονικό που συνέγραψε για τα τραγικά γεγονότα (Εις την άλωσιν της Θεσσαλονίκης). Λίγα χρόνια αργότερα, όμως, οι χρονογράφοι αρχίζουν να αναφέρονται σε αυτή ως «Πύλη της Καλαμαριάς» εξαιτίας μίας περιοχής εκτός των τειχών της πόλης που είχε τούτη την ονομασία.
Η ονομασία Καλαμαριά πρωτοεμφανίζεται με σιγουριά το 1083 σε έγγραφα της Μονής Ξενοφώντος, που αναφέρονται στη νοτιοανατολική πλευρά της Θεσσαλονίκης, η οποία περιβρέχεται κατά τα 2/3 από τη θάλασσα. Τρεις αιώνες αργότερα, η λέξη Καλαμαριά αναφέρεται πλέον πολύ συχνά σε διάφορα μοναστηριακά έγγραφα του Άθου, ενώ χρησιμοποιείται σε πολλά πατριαρχικά έγγραφα της οθωμανικής περιόδου.
