Κάμπελ

Ο Κάμπελ ήταν ο τελευταίος και πιο βραχύβιος εβραϊκός συνοικισμός. Ιδρύθηκε μετά την πυρκαγιά που κατέστρεψε το κέντρο της Θεσσαλονίκης το 1917 και έπληξε 52.000 άτομα της εβραϊκής κοινότητας. Το όνομά του συνδέεται με τον Robert Jameson Neil Campbell, λεβαντίνο Αγγλικής καταγωγής που γεννήθηκε στην εβραϊκή συνοικία Χάσκιοϊ της Κωνσταντινούπολης, στις βόρειες όχθες του Κερατίου κόλπου. Ο Κάμπελ ήρθε στη Θεσσαλονίκη γύρω στο 1918 και ίδρυσε μηχανουργείο αυτοκινήτων με την επωνυμία «Blair Campbell et Cie». Το 1925 η επιχείρηση εγκαταστάθηκε στο παλιό αγγλικό στρατόπεδο που είχε ιδρυθεί το 1916 και χρησίμευε ως μηχανοστάσιο και έμπεδο για τους στρατιώτες του ινδικού τάγματος. Ο καταυλισμός είχε έκταση περίπου 100.000 τ.μ. και βρισκόταν στην ανατολική άκρη της πόλης, πέρα από το Ντεπώ, και απλωνόταν κατά μήκος και εκατέρωθεν της οδού προς Σέδες. Οι Άγγλοι είχαν κατασκευάσει ξύλινους θαλάμους με τυποποιημένες διαστάσεις περίπου 25 × 10 μ. και είχαν φέρει νερό από τον Χορτιάτη.

Το 1927, μετά από συνεννόηση με τον Κάμπελ, η εβραϊκή κοινότητα εξαγόρασε τις εγκαταστάσεις της εταιρείας του για να ιδρύσει ένα νέο συνοικισμό. Επιπλέον πέτυχε την απαλλοτρίωση, υπέρ της κοινότητας, 35 ιδιοκτησιών της περιοχής, που μάλλον ήταν παλιά κτήματα Καπουτζηδιανών (έτσι λέγονταν οι πρώτοι κάτοικοι της περιοχής στα ανατολικά της Θεσσαλονίκης, έξω από τα τείχη). Το τίμημα της αγοράς καταβλήθηκε αργότερα. Έτσι η συνολική επιφάνεια του συνοικισμού Κάμπελ προσέγγιζε τα 185.448 τ.μ., από τα οποία η κοινότητα είχε αποπληρώσει μόνο τα 76.945 τ.μ. Το διάταγμα για την απαλλοτρίωση της έκτασης εκδόθηκε στις 2 Μαρτίου 1928. Σύμφωνα με μαρτυρία του Κάμπελ, σε επιστολή προς τον πρόεδρο της κοινότητας, το αρχικό σχέδιο περιλάμβανε τη δημιουργία ενός πρότυπου οικισμού για μεσαία στρώματα, γεγονός που αιτιολογεί την επιμελημένη πολεοδομική χάραξη. Τελικά, όμως, οι πιεστικές ανάγκες ανάγκασαν την εβραϊκή κοινότητα να εγκαταστήσει εκεί περίπου 210 άπορες οικογένειες, με αποτέλεσμα ο Κάμπελ να εξελιχθεί σε έναν από τους φτωχότερους οικισμούς στην περιφέρεια της πόλης. Οι νέοι κάτοικοι συγκεντρώθηκαν στον χώρο του παλιού στρατιωτικού καταυλισμού, περίπου στα όρια των σημερινών οδών Καισαρείας, Ανατολικής Θράκης, Καραβαγγέλη, Εθνικής Αντίστασης, Λασσάνη και Αριστοτέλους. Ο χώρος αυτός αντιστοιχούσε στο αποπληρωθέν τμήμα.

Οι περισσότεροι Εβραίοι ήταν μεροκαματιάρηδες και είχαν αναγκαστεί να εγκαταλείψουν τη Θεσσαλονίκη μετά τη μεγάλη πυρκαγιά του 1917. Για τους εθνικιστικούς κύκλους της πόλης, όμως, οι Εβραίοι του Κάμπελ αποτελούσαν κομμάτι μιας ευρύτερης σιωνιστικής συνωμοσίας που αποσκοπούσε στην παράδοση της Μακεδονίας στη Βουλγαρία. Αυτή η ανυπόστατη φήμη είχε προκαλέσει μεγάλη αναστάτωση στον ελληνικό πληθυσμό. Ο τοπικός Τύπος (ιδίως η εφημερίδα «Μακεδονία») υποδαύλιζε την ένταση με αρθρολογία περί δωσιλογισμού και προδοσίας των Εβραίων.

Η εκστρατεία ενισχύθηκε από την Εθνική Ένωσις «Ελλάς», τη σημαντικότερη Μεσοπολεμική αντισημιτική και φασιστική οργάνωση της βόρειας Ελλάδας. Η ΕΕΕ είχε ιδρυθεί το 1927 από Μικρασιάτες εμπόρους ως απάντηση στον υποτιθέμενο εβραϊκό εμπορικό ανταγωνισμό αλλά «διακρίθηκε» για την παραστρατιωτική της δράση και τις βίαιες επιθέσεις σε βάρος μελών της εβραϊκής κοινότητας. Το βράδυ της 29ης Ιουλίου 1931, μέλη της ΕΕΕ (γνωστά ως τριεψιλίτες ή χαλυβδόκρανοι) τέθηκαν επικεφαλής ομάδας δύο χιλιάδων προσφύγων και λεηλάτησαν την Κάμπελ. Πολλά εβραϊκά σπίτια και καταστήματα παραδόθηκαν στις φλόγες, ενώ καταστράφηκε η συναγωγή, το σχολείο, το φαρμακείο και το σπίτι του ραβίνου Μηχαήλ Πέσσα. Πέντε άτομα τραυματίστηκαν και ένας χριστιανός, ο φούρναρης Λεωνίδας Παππάς, σκοτώθηκε στην προσπάθεια να προστατεύσει τα σπίτια των γειτόνων του.

Οι Εβραίοι κάτοικοι του Κάμπελ εγκατέλειψαν τον συνοικισμό την επόμενη μέρα και δεν επέστρεψαν ποτέ. Οι τοπικές αρχές δεν έδειξαν κανένα ενδιαφέρον να αποτρέψουν την επίθεση (αν και γνώριζαν ότι επίκειται) και αδιαφόρησαν για την τιμωρία των ενόχων παρά τις έντονες διαμαρτυρίες της Ισραηλιτικής Κοινότητας Θεσσαλονίκης.

Το 2020, με πρωτοβουλία του Ιστορικού Αρχείου Προσφυγικού Ελληνισμού (ΙΑΠΕ), του Δήμου Καλαμαριάς και της Ισραηλιτικής Κοινότητας Θεσσαλονίκης, τοποθετήθηκε στήλη μνήμης γα το πογκρόμ του Κάμπελ στη συμβολή των οδών Εθνικής Αντιστάσεως και Αριστείδου στον συνοικισμό Βότση.